Uw raad is afgelopen periode actief betrokken geweest bij het inzichtelijk maken van mogelijke overwegingen tot het kunnen maken van keuzes. Dit is gedaan door middel van een aantal stappen.
Adviesrapport Beleidsvrijheid geduid van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB)
Voor het maken van overwegingen hebben we gebruik gemaakt van het rapport Adviesrapport Beleidsvrijheid geduid van de ROB. De reden hiervoor is dat het rapport op een objectieve manier beleidsvrijheid omschrijft die wij als gemeente hebben. Beleidsvrijheid gaat om de mogelijkheden van decentrale overheden om zelf te kunnen beslissen over de inzet van hun middelen. Decentrale overheden voelen zich daarin vaak beknot. Er is voortdurend discussie over de mate van beleidsvrijheid van decentrale overheden. Dat is onvermijdelijk. Het zorgt voor dynamiek. Het houdt overheden onderling scherp over de vraag welke taken, hoe en door wie het meest democratisch en doelmatig kunnen worden uitgevoerd.
In de financiële verhoudingen komt de mate van beleidsvrijheid vooral tot uiting in de uitgaven op de beleidsterreinen: cultuur en ontspanning, infrastructuur en gebiedsontwikkeling en economische aangelegenheden. Goed voor ongeveer een derde deel van het gemeentefonds. Voor de andere beleidsterreinen - met name die gericht zijn op sociale voorzieningen, het waarborgen van de kwaliteit van het openbaar bestuur of openbare veiligheid - geldt dat de beleidsvrijheid beperkt is. Er is geen absoluut objectieve maat voor het vaststellen voor de mate van beleidsvrijheid. Wel kan inzichtelijk gemaakt worden welke factoren de mate van beleidsvrijheid bepalen.
Een eerste is de Wet- en regelgeving (formele beleidsvrijheid). De financiële verhoudingen dienen in de eerste plaats de politiek bestuurlijke keuzes te volgen zoals die in wet- regelgeving zijn vastgelegd. Het traditionele, juridische, scherpe onderscheid tussen autonomie en medebewind volstaat daarbij niet als grondslag voor de bekostiging van decentrale taken. Wet- en regelgeving bepalen met name de taak en de beleidsdoelen. Bij de taak gaat het er om wat voor het bereiken van beleidsdoelen moet worden gedaan.
De mate waarin de gemeente vrij haar beleidsdoelen en daarmee verbonden taak kan vaststellen, wordt bepaald door de mate waarin een gemeente:
• zelf aanvullende regels kan stellen;
• gehouden is aan uitvoeringsregels of regels over besluitvorming;
• vrij is te kiezen in samenwerking.
Dit kan per beleidsterrein variëren van geheel vrij, wenselijk, dwingend tot verplicht. Naarmate de beleidsvrijheid minder ruim is luistert de verdeling nauwer.
De tweede is de maatschappelijke acceptatie van verschillen. Naarmate de formele beleidsvrijheid groter is, is de invloed van de maatschappelijke acceptatie op de ervaren beleidsvrijheid groter. Maatschappelijke opvattingen over in hoeverre uitkomsten van het beleid mogen verschillen, bepalen de ervaren beleidsvrijheid. Bij de maatschappelijke acceptatie van verschillen tussen gemeenten gaat het primair om beginselen van gelijkheid en rechtszekerheid. Het is uiteindelijk een politieke weging of en in welke mate met de maatschappelijke acceptatie rekening moet worden gehouden bij de verdeling van middelen.
Op impliciete wijze houdt de huidige verdeling van het gemeentefonds overigens al rekening met de maatschappelijke acceptatie doordat bij de verdeling vergelijkbare gemeenten onderling worden vergeleken. Het uitgangspunt is immers dat vergelijkbare gemeenten in staat moeten zijn hetzelfde voorzieningenniveau te kunnen bieden. Dit omdat grote verschillen in voorzieningencapaciteit bestuurlijk en maatschappelijk niet worden geaccepteerd.
Als laatste is er de financiële beleidsvrijheid die onder druk staat en relatief beperkt is. Slechts een beperkt deel van de gemeentelijke uitgaven volgt uit volledig autonome beleidskeuzes. Het overgrote deel van de uitgaven vloeit voort uit politiek bestuurlijke keuzes, zoals die in nationale wet- en regelgeving zijn vastgelegd en/of uit rijksbeleid volgen. Een substantieel deel vloeit voort uit de keuze van gemeenten om vooral niet anders te zijn dan andere Nederlandse vergelijkbare gemeenten.
Wij hebben het adviesrapport beleidsvrijheid geduid gebruikt om voorstellen aan te bieden door de beleidsvrijheid van onze meerjarenbegroting te analyseren en te bepalen waar onze gemeente minder verplicht is te handelen. Het rapport heeft hierbij ondersteund bij het identificeren van beleidsvelden waar flexibiliteit is, waardoor een keuze kan gemaakt worden om minder te besteden aan onderdelen van de begrotingsprogramma’s, zonder wettelijk in conflict te komen.
Clusteren van maatregelen in vier dimensies.
In onderstaande bullits wordt toegelicht op welke wijze voorstellen worden gepresenteerd waarbij ze zijn opgebouwd uit verschillende dimensies, die elk hun eigen impact hebben op de samenleving en de publieke middelen. Hieronder worden de belangrijkste onderdelen toegelicht.
• Administratieve maatregelen
We starten met een aantal voorstellen die wij omschrijven als administratieve maatregelen. Deze voorstellen komen voort uit voortschrijdend inzicht enerzijds en anderzijds voorstellen waarbij een stellingname is genomen over financiële gevolgen voor gemeenten na aanleiding van het rapport van Ark.
De genoemde voorstellen hebben geen gevolgen voor onze burgers.
• Efficiëntieverbeteringen
Een twee dimensie in de voorstellen betreft efficiëntieverbeteringen. Hierin zijn voorstellen vanuit de organisatie aangedragen waarbij in de toekomst zaken efficiënter worden georganiseerd.
De genoemde voorstellen hebben beperkte gevolgen voor onze burgers.
• Maatschappelijke opgaven
De derde dimensie, nadat de administratieve en efficiënte maatregelen zijn doorgevoerd, zijn de maatschappelijke opgaven. Dit betreft belangrijke gebieden waar wij als gemeente in willen blijven investeren. Hoewel deze maatschappelijke opgaven cruciaal zijn voor onze samenleving, staan de middelen voor deze domeinen onder druk. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om thema's zoals subsidies, het beheer van onze openbare ruimte, wegen en de wijze waarop wij communiceren met onze burgers.
• Lastenverzwaring voor burgers
Een laatste dimensie betreft verzwaring van de lasten voor burgers. Dit in de vorm van hogere belastingen. De verzwaring van de lasten heeft direct financiële gevolgen voor onze burgers.
Genoemde dimensies maken het mogelijk om een gedegen afweging te maken waarbij inzichtelijk is dat administratieve maatregelen en efficiëntieverbeteringen de minste impact hebben voor onze burgers, maar we ook begrijpen dat er ook keuze gemaakt moeten worden waarvan de impact niet alleen financieel is, maar ook sociaal en maatschappelijk gevoeld zal worden door de burgers.
Gesprekken met alle fracties.
Op 13 mei is uw raad tijdens de raadsthemabijeenkomst bijgepraat over de gesprekken die zijn gevoerd met alle fracties. De gesprekken hebben inzicht gegeven hoe de fracties denken over de voorgenomen ombuigingen en hebben input gegeven over andere ombuigingsmogelijkheden. Wij hebben deze gesprekken als constructief ervaren. Als bijlage zijn de documenten die aan de fracties zijn aangeboden toegevoegd.
Beoogd resultaat van de keuzes?
Ombuigen zou niet het doel moeten hebben om simpelweg de meerjarenbegroting sluitend te maken, maar moeten worden ingezet als middel om financiële ruimte te creëren voor toekomstige opgaven. We staan naast complexe uitdagingen zoals de groeiende vraag naar zorg en welzijn ook voor de opgaven om komende jaren te investeren in woningbouw. Het is essentieel om niet alleen naar de korte termijn te kijken, maar ook naar de lange termijn behoeften van onze gemeente.
Door nu weloverwogen om te buigen, wordt ruimte gecreëerd om in de toekomst noodzakelijke investeringen te doen. Dit zorgt ervoor dat de gemeente niet alleen haar huidige financiële situatie beheersbaar houdt, maar ook voorbereid is op de opgaven die op haar afkomen. Het doel is om strategisch te zorgen voor een robuuste financiële basis voor de uitdagingen van de toekomst.
Ontwikkelingen die op ons afkomen
Zoals reeds gesteld is de afgelopen periode middels een aantal sessies met de raad en raadsfracties bezien welke ombuigingsmaatregelen nodig zijn om in het licht van het ravijnjaar te komen tot een meerjaren sluitende begroting. Hierbij is gekozen voor maatregelen met zo min mogelijk directe gevolgen voor inwoners en ondernemers.
Naast deze ombuigingsmaatregelen investeert het college - met inachtneming van het inspiratiedocument Eijsden-Margaten 2050, het bestuursakkoord ‘’goed leven in elke kern’’ en de regionale ontwikkelkansen die zich op dit moment voordoen - in de verdere positionering en ontwikkeling van de gemeente Eijsden-Margraten. In dit licht worden een aantal ontwikkelingen voorzien die op enig moment aan de orde zijn, maar waarvan op dit moment een concrete financiële vertaalslag ontbreekt of te maken valt. Op weg naar de verdere uitwerking van de programmabegroting 2026-2029 dan wel in latere jaren zullen deze ontwikkelingen zich verder uitkristalliseren en zal duidelijk worden wat e.e.a. gaat betekenen in financiële zin. In dat licht adresseren we onderstaand enkele ontwikkelingen.
Woningbouw
De gemeente staat de komende jaren voor een grote woningbouwopgave. Daarbij gaan we er in de basis van uit dat we de kosten (zoals aankoopkosten voor grond, proces- en personele kosten) die daar voor ons aan verbonden zijn, door kostenverhaal (inclusief legesopbrengsten) en grondopbrengsten kunnen terugverdienen. Door prijsstijgingen (onder andere salariskosten, bouwmaterialen, grond) en andere factoren (onder andere de betaalbaarheid van sociale woningbouw door corporaties) is het geen gegeven meer dat woningbouw per definitie kostendekkend of zelfs winstgevend is. De aanloopkosten en voorbereidingskosten worden geraamd op € 2,5 miljoen. Deze zullen als een grondexploitatie (saldo neutraal) in de begroting 2026-2029 worden verwerkt. Mocht blijken dat conform de voorschriften de grondexploitaties niet binnen 5 jaar zijn gestart dan wel niet saldo neutraal kunnen worden geëxploiteerd, dan zullen de tot dan gemaakt kosten uit de algemene reserve moeten worden afgedekt.
Daarnaast zijn er ook andere uitgaven die door de woningbouwontwikkelingen kunnen gaan optreden, zowel investeringstechnisch dan wel beheertechnisch. Denk daarbij aan het budget voor startersleningen dat door een toename van de vraag opgehoogd moet worden, maar ook aan algemene voorzieningen voor aanpassingen aan of nieuw te realiseren (hoofd-)infrastructuur, groen, onderwijshuisvesting, kinderopvang, zorgvoorzieningen en voorzieningen gericht op sport, spel en ontmoeting.
Mobiliteit
De komende jaren zetten we in op het versterken van de bereikbaarheid van onze kernen, het omliggende achterland met het stedelijk gebied.
We verbeteren de ontsluitingsstructuur, zoals bij de Poort van het Heuvelland, en optimaliseren verkeersbewegingen tussen Eijsden-Margraten en Maastricht. Daarnaast investeren we in duurzame mobiliteit, met aandacht voor de treinverbinding (Drielandenlijn), de uitwerking van een fietsplan en de ontwikkeling van de randweg bij Margraten.
Verkeersveiligheid is daarbij een essentieel aandachtspunt.
We brengen alle verkeersmodaliteiten – openbaar vervoer (bus en trein), auto, fiets en voetganger – integraal in beeld, zodat we gericht kunnen werken aan veilige, toegankelijke en toekomstbestendige mobiliteit.
Onderwijs- & biblotheekhuisvesting
Op 30 mei 2023 heeft uw raad het Integraal Huisvestingsplan Primair Onderwijs voor de periode 2023-2038 vastgesteld, hierbij zijn een viertal businesscases benoemd. Deze businesscases richten zich op aanpassing van de basisscholen in Margraten, Eijsden en Cadier & Keer en het verduurzamen van het onderwijsvastgoed. Voor wat betreft de businesscases "realiseer in Cadier en Keer een geïntegreerd kindcentrum" zijn in de begroting 2025-2028 reeds middelen opgenomen.
In Eijsden is op dit moment de bibliotheek tijdelijk ondergebracht in het Ursulinecomplex. Voor deze bibliotheekvoorziening dient de komende jaren een structurele oplossing gevonden te worden die een nog nader in beeld te brengen investering met zich meebrengt.
Zorg
In het Integraal Zorgakkoord wordt richting gegeven aan het organiseren van zorg naar gezondheid. Dit betekent een grote verandering in de organisatie van de zorg voor de komende jaren. De transformatieplannen vragen een andere manier van werken, ontschotten, samenwerking tussen strategische partijen en andere inzet van gemeenten. Het gaat hierbij om Inzetten op preventie, transformatie van zorg en het betrekken en samenwerking tussen partners (gemeente, zorg, woningbouw, welzijn, 1e lijnszorg etc.) om deze transformatieplannen te realiseren.
De demografische ontwikkelingen en mate van instroom van nieuwkomers heeft invloed op de sociale cohesie, leefbaarheid en integratie in kernen. Afhankelijk van de wijze waarop deze ontwikkelingen verlopen heeft dit effect op de omvang van Wmo aanvragen en de behoefte aan mantelzorg.
Tevens wordt een toename voorzien van de jeugdhulpvraag (statistisch gezien heeft op basis van het landelijk gemiddelde ongeveer 1 op de 10 kinderen jeugdhulp nodig) en is een toename van het aantal kwetsbare inwoners te verwachten.
IHP sportaccommodaties
Op dit moment wordt het Integraal HuisvestingsPlan (IHP) sportaccommodaties opgesteld. De uitkomsten hiervan worden in de loop van dit jaar verwacht. Alsdan zal besluitvorming plaatsvinden rondom noodzakelijke en gewenste ontwikkelingen en ambities. Wat dit gaat betekenen in financiële zin is nog onbekend.
Economie
Afgelopen jaren is volop ingezet op vrijetijds-economie. Door ontwikkelingen rondom de health campus, de Einstein telescoop en ontwikkelingen op de wereldmarkt, is er vraag en de behoefte naar een visie op economie in de breedste zin van het woord om onze (lokale) economie te kunnen faciliteren. Eveneens zal de vraag en behoefte naar bedrijfshuisvesting de komende jaren veranderen. Niet uit te sluiten is dat herstructurering van bestaande bedrijventerreinen binnen de gemeente aan de orde is. Met name het bedrijventerrein in Eijsden en Gronsveld zal naar verwachting op enig moment om een kwalitatieve impuls vragen, afgestemd op de veranderende marktbehoefte.
Liberation
Door de viering van 80 jaar vrijheid, de internationale ontwikkelingen op het gebied van Vrede, Vrijheid en Veiligheid, en de aanwezigheid van de Amerikaanse Begraafplaats worden thans ideeën verkend hoe toekomstgericht vorm en inhoud te geven aan het thema Liberation.